МОНГОЛ ОРОН БУСДЫН НҮДЭЭР
Намайг Ван И Жин гэдэг. Монгол багш маань Маша гэж дууддаг. Би Бээжингийн Гадаад Хэлний Их Сургуулийн монгол хэлний мэргэжлийн оюутан. Үнэндээ би монгол хэл сурч эхлэхээс өмнө Монгол Улсын тухай нэг их мэддэггүй байсан. Монгол Улсыг хэрхэн төсөөлдгийг надаас асуувал тал хээр нутаг, чанартай мах зооглодог нүүдэлчид байдаг улс орон юм гэж хариулах байсан биз ээ. Гэтэл хувь заяа намайг дагуулж монгол хэлтэй учруулсан. Тэр мөчөөс амьдралын зам минь үүрд өөрчлөгдлөө.
Хоёр жилийн өмнөөс монгол хэл сурч эхлээд энэ оны аравдугаар сард Хятад-Монгол хоёр улсын Засгийн газрын хэлэлцээрийн дагуу МУИС-д суралцахаар ирсэн. Урьд нь сурах бичиг, багш нарын ачаар би Монгол Улсын тухай аажимдаа сайн ойлгож мэддэг болсон ч гэсэн бүгд миний биш, бусдын туршлагаас суралцаж байсан юм. Би цагаан идээ ч идээгүй, цагаан сарын баяр ч тэмдэглээгүй, жинхэнэ монгол дээл ч өмсөөгүй, багшаасаа гадна нэг ч монгол хүнтэй ярилцаагүй байсан. Тэр үед "Монголын тухай ийм сонирхолтой соёлыг биечлэн үзэх боломж олдвол ямар сайн юм бэ?" гэж хичээл дээрээ дандаа боддог байв. Их сургуулийн нэгдүгээр курст байхдаа бууз гэдэг үг сурахдаа энэ үг хятад хэлэнд “бао зи” гэдэг үгтэй овоо адилхан хэлэгдэж байхыг сонсоод их гайхсан.
Өнгөрсөн өвлийн амралтаараа Xятад зохиолчийн бичсэн Монгол Улсад аялсан аяллын тухай нэгэн ном уншихад, зохиогч нь хуушуур гэдэг үг “хүо шао” гэдэг үгтэй адилхан сонсогдож байсныг мөн дурссан. Энэ нь намайг сониучирхах бодолд автуулж, өөрийн эрхгүй лавлан бодоход хүргэсэн. Эдгээр үгсийн цаад түүхэн гарал үүсэл юу вэ? Түүнчлэн Хятад, Монгол хоёр улс мөнхийн хөрш орон төдийгүй эрт дээр үеэс олонтоо эдийн засаг, соёлын талаарх харилцаатай гэдгийг би мэднэ. Манай хоёр улсын хоолны соёл өөр өөрийн өвөрмөц онцлогтой төдийгүй бие биедээ харилцан нөлөөтэй юм. Үүний учраас би “Хятад улсын хойд бүс нутгийн хоолны соёлыг Монгол Улсынхтай харьцуулан судлах нь” гэсэн сэдэвтэй өгүүллийг бичиж байсан. XIII зууны Өмнөд Сун улсын элч Жао Гун Монголд айчлал хийсний дараа “Монголчуудын амьдрах нутагт ус, өвсөөр баялаг, хонь, адууг маллахад тохиромжтой. Тэд өдөр тутмын амьдралдаа зөвхөн гүүний сүүгээр өлөө тайлдаг. Нэг гүүний сүү гурван хүнийг цатгадаг. Гадагшаа явахдаа зөвхөн гүүний сүүгээр өөрийгөө цатгаж, хонины махыг хоол хүнс болгон зохицуулдаг” гэж түүхэн бичлэгт тэмдэглэсэн нь эртний монголчуудын мах идэж, сүү уух хоол ундны уламжлалт соёл нь өнөө хүртэл хадгалагдаж байна. 2022 оны “World population review”-д “Монгол Улс дэлхийд махны хэрэглээгээр хоёрт ордог бөгөөд нэг хүнд жилд 132 кг мах ногддог. Үхэр, хонины махны хэрэглээгээр дэлхийд тэргүүлж байна” гэжээ.
Сонирхолтой нь монголчууд сарны шилжилт хөдөлгөөнөөр буюу улирал солигдох бүр хүний бие махбодь дагаад хувьсан өөрчлөгддөг гэдэгт итгэдэг. Ийм учраас өөр өөр улиралд ялгаатай мах идэх хэрэгтэй гэж үздэг. Тухайлбал, хүйтэн өвлийн үед адуу, үхэр, хонь гээд бүх төрлийн махаа иддэг. Дараа нь хаврын улирал болоход бүлээн чанартай хонины мах эсвэл борц иднэ. Ходоодны галын илч хамгийн доод түвшиндээ очих зун болохоор шингэхэд хялбар цагаан идээгээ иддэг. Монголчууд сүү болон сүүн бүтээгдэхүүнийг "цагаан идээ" гэж нэрлэдэг. Одоогоор 70 гаруй төрлийн уламжлалт монгол сүүн бүтээгдэхүүн бий гэх мэт нэлээд онолын мэдлэгтэй болсон байлаа.
Монгол Улсад ирсний дараа сурах бичиг дээрх “Монгол” гэсэн үг танил мөртлөө хол биш, Монголын тухай миний нүдээр үзэх амьд биелэл болсон. “Чингис хаан” олон улсын нисэх буудлаас сургууль руу явах замдаа салхинд намирч байсан Төрийн далбаа, цасаар хучигдсан хязгааргүй уулс, тунгалаг цэнхэр тэнгэрийг харахдаа “Энэ нь дараагийн нэг жилийн турш миний амьдрах гэр юм аа” гэж бодож сэтгэл хөдлөсөн. Анхны өдөр мэдээж ирээдүйгээс жаахан айсан юм. Гэтэл одоо бол би энэ улс оронд бүүр хайртай болсон.
Зөвхөн нэг сарын турш би тоолшгүй олон сайхан сэтгэлтэй монгол хүнтэй таарсан. “Чингис хаан” олон улсын нисэх буудалд буугаад утасны сим карт авахад манайхан нийт 12-уулаа бөгөөд монгол хэлээр тааруухан ярьсан ч худалдагч эгч монгол, англи хоёр хэлээр хольж яриад, тэвчээртэйгээр манайханд тайлбарлав.
Оюутны байрны хажуу дахь зоогийн газарт монгол хоолыг анх удаа идэж үзэхэд зөөгч эгч бидний сүүтэй цайг байнга нэмж дүүргээд л байв. Монголд ирсний дараа анх монгол хоол идэхдээ өнөөх хуушуураа захиалсан. Тэр өдөр манайхан өдөржин амьдрах байрны өрөөгөө цэвэрлээд орой болоход их өлсөж байсан. Оюутны байрны хажууд байдаг “Шинэ зоог” жижиг зоогийн газарт ороод үхрийн махтай хуушуур сониуч зангаар захиалчихаад, догдлон хүлээх зуураа би амталж үзэхэд амт нь надад таарахгүй байх вий гэж жаахан айж байсан. Удалгүй миний захиалсан хуушуур ирж, би эхний амталгааг авмагц үнэхээр гайхширсан. Хятад хуушуур ихэвчлэн хүнсний ногоотой эсвэл багахан махтай байдаг бол монгол хуушуур нь мах элбэг, махны жинхэнэ амт үнэр ханхлаад, гадар гурил нь маш шаржигнасан сайхан амттай байсан. Нэгийг идэж дуусаад нөгөөг нь дахиад захиалсан. Одоо монгол хуушуур миний хамгийн дуртай монгол хоол болсон.
Оюутны хороололдоо явж байхад таарсан нэг эмээ намайг өөрлүүгээ дөхүүлэн татаж, өөрийн таалагддаг хятад дууны үг ямар утгатай болохыг надаас баяртайгаар асуув. Үүнээс гадна би нэг мөчийг үүрд мартахгүй шүү. Тэр бол миний Монголд ирсэн хоёр дахь өдөр байсан. “Бөмбөгөр худалдааны төв”-өөс гудас авахад лангууны эмээ инээмсэглэнгүй над руу хараад, “Охин минь чи монгол царайтай юм аа” гэж хэлсэн. Монголчууд ихэвчлэн маш хурдан ярьдаг учраас юу гэснийг нь би тийм ч хурдан ойлгодоггүй. Гэвч тэр өгүүбэрийг би ид шидээр тодорхой сонсож сайн ойлгосон. Харь улсад саяхан л ирсэн би угаасаа их сандарч байсан ч түүний үгс энэ нутаг намайг өөртөө тэвэрч байгаа мэт мэдрэмж төрүүлсэн. Бас монгол хэлийг хичээж сурах хүч, зориг надад өгөв.
Зан аашийн талаар монголчууд хятадуудаас их ялгаатай. Монголчуудын зан ааш ердөө тайван, яаралгүй, дөлгөөн байдаг ч нөгөөтээгүүр тун дулаан, зочломтгой. Тэдний энэ дөлгөөн байдалд зөөлөн атлаа хүчтэй энерги нуугддаг. Хятадад буцаж ирвэл миний хамгийн ихээр дурсан санах нь Монголын ард түмэн магад байх болно.
Монголын элбэг баян, нууцлаг соёл ба гоё үзэсгэлэн нь энд ирсэн хүмүүсийн сонирхолыг татах гол зүйл юм. Хичээлийн үеэр би уламжлалт хувцас, хөгжим, монгол бичиг болон орон сууцны тухай өмнөхөөсөө илүү дэлгэрэнгүй сурсан. Харин өдөр тутмын амьдралдаа эдгээр зүйлс номын хуудсаас “амилж” жинхэнэ хүмүүс, жинхэнэ газар нутаг, жинхэнэ амьдрал минь болсон. Энд ирсний дараа би өмнө нь сурах бичгээс сурсан ааруул, өрөм, хуушуурыг амссан. Ийнхүү цэвэр түүхий эдээр хийсэн, сайхан сүүний үнэртэй цагаан идээ зөвхөн өнө эртнээс нүүдлийн түүхтэй оронд байдаг гэж би өөрийн эрхгүй бодов.
“Хөхөө Намжил” гэдэг үлгэрийг олон удаа уншсаны эцэст нь Монголд анх удаа морин хуурын уянгалаг эгшгийг сонссон. Миний нүдний өмнө тал нутаг аажмаар сөхөгдөн дэлгэгдэж, хурдан хүлгүүд өвс ногоон дунд давхилдах 疾驰, тал нутгийн салхи чихэнд минь сэрчигнэн исгэрэх шиг санагдсан. Тэр аялгуунд хүнийг тайвшуулах, энгийн атлаа сэтгэлийн гүн рүү нэвтрэх хүч оршдог юм байна.
Хувцасны тухайд бол гудамжинд уламжлалт эсвэл орчин үеийн дээл өмсдөг хүмүүс хаа сайгүй тааралддаг төдийгүй ийм байдалд гайхах хүн огт байхгүй. Монголчууд өөрийн соёлоороо бахархаж, дуртайяа түгээн дэлгэрүүлдэг нь эдүгээгийн дэлхийд тийм ч их тохиох зүйл биш гэж би боддог. Монгол Улс уламжлалт соёл ба олон улсын шинжийг уялдуулан хослуулдаг улс юм байна. Зарим гадаад хүний бодлоор, Монголд орчин үеийн байгууламж, өндөр барилга огт байхгүй. Зөвхөн тал нутаг ба монгол гэр л байдаг гэж эндүүрдэг. Харин үнэндээ хотын төв орчмоор олон улсын брэндийн дэлгүүр, янз бүрийн рестораны тоо эрс нэмэгдсэнээр барахгүй залуучууд нь англи хэлээр чөлөөтэй ярьдаг байдлаас харахад Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар эргэлзээгүй олон улсын жишиг хот болсон байна шүү.
Монгол Улсад ирсний дараа мэдээж төрөл бүрийн бэрхшээлтэй ч тулгарсан.Монгол хэлийг хоёр жил сурсан боловч “Монголчууд яагаад ийм хурдан ярьдаг юм бэ?” гэдэг асуултыг толгойдоо дандаа боддог. Хичээлдээ суухад ч, дэлгүүр явахад ч хүмүүсийн хэлснийг ойлгож чадахгүй учраас өдөр бүр монгол хэлийг улам сайн сурахаар хичээдэг болсон. Монголын цаг агаар миний нутгийнхаас хуурай, хүйтэн төдийгүй дандаа цас ордог учраас үүнд нь хэсэг хугацаанд дасаагүй л байна.
Хоолны талаар гоё амттай махыг амархан авч болдог ч гэсэн хятадын хоолоо ч санадаг төдийгүй зарим хоолны орц Монголд зардаггүй. Иймэрхүү бэрхшээл амьдралыг минь жаахан хэцүү болгож байгаа. Гэвч яг эдгээр саад бэрхшээл нь Монголд аж төрөх цаг хугацааг бас өвөрмөц болгож байна. Бэрхшээлийг даван туулахын зэрэгцээ би гадаад оронд өөрөө бие даан амьдрахыг сурч, Монгол, Хятад хоёр улсын хоорондох соёлын ялгааг мэдэрч, Монгол Улс, монгол соёл гэдгийг улам илүү, гүнзгийгээр ойлгодог болов.
Би энэ намрын сүүлчээр Монгол Улсад ирээд энд өвөлжиж, хавар, зуныг тухтай өнгөрөөх болно. Миний хайртай монгол хэл, Монголын соёл, Монголын ард түмэн, Монголд өнгөрүүлсэн нэг сарын турш өдөр бүрийг минь дурсамжтай болгодог. Монголтой холбоотой миний амьдрал дөнгөж эхэлж байна. Цаашдаа юу болох вэ? Би чин сэтгэлээсээ хүлээж байна.
Ван И Жин | Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот
2025 он
