1993 онд хотын захад ганцхан дэлгүүртэй байсан энэ эрхэм 2005 он гэхэд 50 дэлгүүртэй болсон байв. "Монхангай" группыг үүсгэн байгуулагч  "Миний дэлгүүр" супермаркетын сүлжээний ТУЗ-ын дарга С.Сэргэлэн захирал техник, технологийн дэвшлийг чадварлаг ашигладаг. Өнөөдөр бизнесээс хөндийрсөн тэрээр "Сэргэлэн интернейшнл эскпедишн"-ийг  байгуулж, хүн хэл, хадан бичгийн дурсгал, түүнчлэн Монголын нууц товчоог сэрээн тайлах судалгааны ажлыг эхлүүлээд явж байна.

-Манай сэтгүүлийн урилгыг хүлээн авч, ярилцах болсон танд баярлалаа таны  хүүхэд ахуй цаг, төрж өссөн газар, таныг өсгөсөн хүмүүс гээд дурсамжтай үеэс ярилцлагаа эхэлмээр байна. Таныг Архангайд өвөө дээрээ өссөн гээд уншсан...

-Би гурван өвөө, гурван эмээтэй. Манай нагац өвөө маань манай ээжийг төрсөн дүүдээ өргүүлсэн юм. Тиймээс би ээжийнхээ талаас хоёр өвөөтэй. Аавынхаа талаас бол ганц л даа. Өвөө маань Пэрэнлэй гээд Архангай аймгийн С.М.Немойн нэрэмжит эмнэлгийн намын дарга байсан. Аав, ээж хоёр маань Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын10 жилийн нэг ангийг төгссөн. Би бол хотод төрсөн. Хотод төрөхөөс ч өөр аргагүй байсан юм билээ. Төрөхдөө бөгсөн биеэрээ гарч, ээжийгээ их зовоосон юм билээ. Нутагтаа төрсөн бол аль аль нь байхгүй болох ч байсан юм билүү гэж одоо бодогддог юм. Тэгээд орос цэцэрлэгт яваад, 23-р сургуульд сурсан. Намайг манай өвөө, эмээ хоёр Архангай руу авъя гэхэд нь өгөөгүй гэсэн. Хүндрэлтэй төрсөн учраас. Хоёр  жилийн дараа миний дүү төрөхөд 30 хоногтойд нь өвөө, эмээ хоёр авчихсан. Харин би гурван настайгаасаа эхлээд дандаа нутагтаа байсан даа.

Дээхэндээ бол манайх Хужирын голынх байсан юм билээ. Би бол Өндөрсант, ерөөсөө Их булгийн хүүхэд л дээ, манайх тэнд зусаагүй, нутаглаагүй газар бараг үгүй. Бүх газрыг нь мэднэ. Одоо ч нутаг руугаа их явдаг. Найз нөхдийнхөөрөө их очдог.  Хот, хөдөө бол надад маш сайхан жигд таарсан л гэж боддог юм. Тийм болохоор, орос соёл, хотын соёл, хөдөөний соёлыг мэдэх хэмжээгээрээ мэддэг, аль алийг нь тэнцвэржүүлсэн байх.

-Таныг их сахилгагүй, нэлээд дураараа, хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан гэх юм билээ...

-Сахилгагүй, зарим нь шазруун хүүхэд байсан гээд бичсэн байсан. Уг нь бол томоотой хүүхэд байсан. Өөрийнхөө бодол санааг хэлчихдэг, гэхдээ бас гар зөрүүлчихдэг л байсан. Би бөгсөөрөө төрсөн болохоор гилжгий төрсөн байхгүй юу. Тэгээд намайг гилжгий гэнэ, тэгэхээр нь би зодолдоно, миний ааш занд тэрнөлөөлсөн байх /инээв/. Дараа нь би энд мэс засалд орж гилжгийгээ засуулсан юм.

-Та орос цэцэрлэгт явдаг байсан гэхээр унаган орос хэлтэй байх нь?

-ЗХУ-ын 5 дугаар цэцэрлэг, 23-р сургуульд байсан. Уг нь унаган орос хэлтэй байх ёстой юм. Гэхдээ тийм  сайн орос хэлтэй биш л дээ /инээв/.

-Цэрэгт яваад, дараа нь Аюулаас хамгаалахын сургуульд явсан юм билээ. Тэр шалтгаан юу байв?

-Аюулаас хамгаалахын сургуульд орсон шалтгаан бол хүссэнээс биш л дээ. Би тоондоо сайн, математикийн олимпиадад оролцдог байсан. Бас шатар тоглодог, шатрын зэрэгтэй байв.Тэгээд 10-р ангидаа зодоон хийгээд тэнсэн авсан. Тэгээд гадаадад хувиар авах боломжгүй болсон. Хоёр жил цэргийн алба хаагаад явдаг сургууль байна гэхээр нь бодож байгаад Улсыг аюулаас хамгаалах хорооны дээд сургуульд явсан. Өгч байгаа сургалтын чанар, аналитик сэтгэхүй хөгжүүлэх, хэлний маш сайн сургалттай гээд манай сургууль бол дэлхийд хоёрхон байдаг сургуулийн нэг шүү дээ.

-НАХЯ-ны сургуулиа төгссөн үү?

-Түүнийгээ улаан дипломтой төгссөн.

-Тэгэхээр та өөр мэргэжил эзэмших мөрөөдөлтэй байсан байх нь?

-Би хэлэндээ үнэндээ дурамжхан, тоондоо илүү сайн, сурлага сайтай байсан. Аавтайгаа адилхан барилгын инженер болно гэж мөрөөддөг байв. Зодооноос болоод л тийм болчихсон нь тавилан байсан юм байлгүй дээ.

-Таныг оюутан байхдаа наймаа сайн хийдэг байсан гэсэн.

-Тийм, би наймаа сайн хийдэг байсан. Манай сургуульд наймаа хийж байгаад баригдсан хүн олон байдаг. Би баригдаж байгаагүй ээ. Баригдвал шууд хөөдөг байсан л даа.

-Ямар наймаа хийх үү, тарвагны арьс, савхин куртка зарах  уу?

-Би хэл сайтай, тэгээд хүмүүс тийм юм байвал мэдээрэй гээд холбогдоно, бүр сүлжээ бий болгочихсон байсан. Тэр үед комиссын дэлгүүрт үнэтэй зүйл зардаг байв. Түүгээр явж байхдаа хүмүүстэй танилцаад утасны дугаарыг нь авчихна. Гэр рүү нь ийм юм ирлээ гээд утасдахаар, тэд чинь баярлаад цааш нь дамжуулна. Томоохон албан тушаалтай нөхдүүд нэг нэгэндээ захиалга өгдөг байсан байна л даа. Тухайн үед бараа ховор байсан. Өнөөдрийн хүмүүс үүнийг ойлгоход бэрх байж магадгүй юм.

Ер нь манай сургууль дээр зарагдахгүй юм болгон над дээр ирдэг байсан л даа /инээв/. Манайхан чинь гадаа барьж зараад баригдчихдаг байсан.

-1990 -ээд оны ганзагын наймаас өмнө биз дээ?

-Хамаагүй өмнө л дөө.

-Тэгээд мөнгө хурааж чадсан уу?

-Тэнд мөнгө хураана гэсэн ойлголт байхгүй шүү. Мөнгөтэй байсан, гэхдээ жоохон шүү дээ. Контейнер ачуулж байгаа хүн чинь л тэр үедээ мөнгөтэй хүн байхгүй юу. Өөр сургуулиудаас зарагдахгүй бараа авах гэх мэтээр илүү их  наймаа хийх бололцоо байсан. Гэхдээ би яг хийх хэмжээндээ л хийсэн. Хичээлээ ч, наймаагаа алдахгүй явсан /инээв/. 

-Сургуулиа төгсөж ирээд хаана ажилд орсон бэ?

- Замын-Үүдийн шалган дээр байж байгаад Гадаад хэлний дээд сургуульд багш авна гэхээр нь очоод шалгалт өгөөд тэнцчихсэн. Тэнд англи хэлний багш байхдаа орчуулга хийдэг байв. Бас гадуур англи хэл заадаг байсан. Тэгсэн чинь гэнэт тусгай зориулалтын англи хэлний сургууль /ESРI/ -д шалгалт өгөөд багш болсон. Тэр үедээ Орчуулгын товчоонд эдийн засгийн орчуулга хийдэг байсан. Нэг удаа Валютын сангийн материал ороод ирсэн. Одоо бодоход, тухайн үед манай улсын банкны комисс чинь хоёр шатлалтай банк болох гэж байсан юм шиг байгаа юм. Түүнийг орчуулж байгаад тодруулах юм гарч ирсэн. Сонгуулийнх нь санал өгөх нь их ойлгомжгүй байсан.  Тэгээд асуух гээд банк руу очсон чинь талийгаач О.Чулуунбат, Москвагийн олон улсын банканд ажиллаж байсан энэ хүн мэдэж байгаа гээд зааж өглөө. Тэр хүн дээр нь очсон чинь, би наадахыг чинь орчуулуулах гээд орчуулгын товчоонд өгсөн юм гэж гайхаад, намайг банканд хүрээд ир гэсэн. Тэгээд Монгол банкны анхны гадаад харилцаанд орж байсан шүү. Монгол банкны анхны дүрмийг орчуулахад оролцож байв.

-Тэр хэдэн он бэ?

-Монгол банканд би 1991 онд ороод, 1993 онд гарсан байх шүү. Банканд байхад Монгол банк, Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банкны орчуулга их ирнэ л дээ. Тэр үед англи хэлтэй хүн бараг байхгүй байсан.Заримдаа бусад яамны орчуулга ч их хийнэ. Тухайн үед Сангийн яаманд байсан Хулан, Солонгоо хоёр  үнэхээр сайн хэлтэй байсан. Тэднээс их юм сурсан. Анхандаа банкны хэллэг хүнд байсан, бүгдийг ойлгоод байгаа мөртөө яаж хэлэхээ мэдэхгүй байсан л даа.

-Тэгээд Банкнаас гарч Жастын Ш.Батхүүтэй найзлаад энэ бизнесээ эхлүүлсэн үү?

-Ш.Батхүү бид хоёр чинь нэгдүгээр ангийн найзууд. Тэр хотын захиргаанд ажилладаг байж байгаад бизнес хийхээр шийдчихсэн байсан. Аав нь Архангай аймгийн Цэнхэрийнх юм. “Хангай” гэдэг хоршооны нэр аваад л бид хоёр бизнесээ эхлүүлсэн л дээ.

-Аан, Архангай гэдгийн “Хангай”-гаар нэрлэсэн юм байна, тийм үү?

-Тэр нэрийг Ш.Батхүү өгсөн, би өгөөгүй.

-Та хоёр одоо хүртэл найз уу?

-Найз, найз.

-“Хангай” хоршооноос энэ хүртэл явж ирэхэд маш олон зүйл тохиолдсон байх?

-Тэгсэн тэгсэн. Дарханы гурилын үйлдвэрт дилер байж үзлээ. Тэнд нэлээн мөнгө хийсэн, бизнес сайн болсон.  Нэг удаа хотын дарга байсан Ц.Баасанжав гуай дуудаж байна. Дарханы гурил ховор болчихлоо, та нар миний үнээр зар гэж хэлэхэд нь би ч барайгаад л явчихсан. Үнийг нь харсан чинь миний зарж байгаа үнээс 20 хувь илүү байсан. Баярлаад явчихна биз дээ. Бид“Монхангай” гээд  архи хийж байлаа. Гэхдээ би өөрөө архины үйлдвэргүй шүү дээ. Олон үйлдвэрт чанарын хяналт тавиад үйлдвэрлүүлж байсан. Тэр үед их сайн зарагддаг байлаа. Тэгээд дэлгүүр рүү орсон л доо.

-Яагаад дэлгүүр рүү орсон юм бэ?

-Бөөнөөр нь бараа зарж болно. Худалдан авагч нарт ойртох тусмаа сайн гэдэг логикоор орсон.

-“Миний дэлгүүр” бол манай анхны сүлжээ дэлгүүр байх аа?

-Өөртөө үйлчилдэг супермаркет гэдэг зүйлийн соёлыг бид анх хийсэн.  Хамгийн анх IT орууллаа. Хамгийн анхалж түгээлтийн нэгдсэн төвийг байгууллаа. IT-ийн зовлонг сайн мэднэ. Хүчтэй хүчтэй серверүүд хэрэгтэй байсан. Үүний зовлонг нэлээд амссан л даа.

-Одоо “Монхангай” групп  ямар ямар чиглэлээр бизнес эрхэлж байгаа вэ?

-“Монхангай” групп бол хийж байгаа бизнес бүртээ удирдлагуудтай. Миний үүрэг бол төлөөлөн удирдах зөвлөлийн даргыг хийж байгаа, өдөр тутмын үйл ажиллагаанд оролцохгүй байгаа.

-Нийт хэдэн ажилтантай юм бэ?

-Манайх дээд үедээ 2000 ажилчинтай байсан шүү. Эдийн засгийн нөхцөл байдлаас болоод хүмүүсийнхээ цалинг нэмээд орон тоогоо хэмнэж байгаа юм билээ.

-Дэлгүүр бол хайрцаг бишээ, дэлгүүр хүн, харилцаа гээд л. Супермаркетыг байгууллаа. Олон улсын өрсөлдөөн орж ирж байна. Тэдний үйлчилгээ арай өөр байна. Гадны үйлчилгээнээс Монголын үйлчилгээ хол зөрүүтэй байгаад байх шиг байна. Сайжрах болов уу?

-Дэлгүүр бүр өөр өөр маркетингтай. Жишээ нь, супермаркет гэж байна. CASH and Carry гэж байна. Зарим тохиолдолд үнэ хямдхан, огт үйлчилгээ байхгүй. Литл эд нар чинь шүү дээ. Дэлгүүрүүд өөр өөрийнхөө чиглэлээр явах байх л даа. Одоо бол бүгд ижилхэн яваад байгаа байхгүй юу.

-Нэг хэсэг “Миний дэлгүүр” их шүүмжлэгдсэн. Одоо чимээгүй болчихсон байна?

-Зөв шүү дээ. Хамгийн ил, ажил хийж байгаа юм чинь шүүмжлүүлэлгүй яахав. Зарим нь зориуд ч хэлдэг байсан байх. Хамгийн гол нь хүнд өгч байгаа үнэ цэнэ л хамгийн чухал шүү дээ.

-Миний дэлгүүрийн бусдаас ялгарах онцлог юу вэ?

-Манай дэлгүүрт яг мэргэжлийн багууд ороод ирчихсэн байгаа. Энэ бол тэр багийн нууц байх л даа.Чиглэл чиглэлээрээ ялгарч байж ажиллах ёстой. Үйлчилгээ авдаг нь авдаг байх. Доод талын үнийг авдаг нь авдаг. Яг л ингээд дэлхийд хуваагдчихсан байгаа шүү дээ. Би дэлгүүрийн талаар ярихаа больё. Яагаад гэвэл, би бодит юмнаас гарчихсан байгаа шүү дээ.

-Таныг хямралын үед бизнес босгосон гэдэг. Ялангуяа, бэлэн мөнгөний хомсдолтой байсан тэр үед, энэ талаар ярьж болох уу?

-Тэр үед чинь бэлэн мөнгө олддоггүй байсан үе байхгүй юу.  Тухайн үед бөөний цэгүүд байсан. Бөөний бараа баазаас хотын төвд бараа авчраад өртгөөр нь зарчихдаг. Хүмүүс булаагаад л авна биз дээ. Лангуунууд эхэлж байсан үед. Бэлэн мөнгөө аваачаад 13 хувьд зарчихгүй юу. Дансандаа мөнгөтэй мөртлөө тэр мөнгөө мөнгө болгож чаддаггүй үе гэж байлаа. Дансны мөнгөө би тийшээгээ хийчихээд ахиад бэлэн мөнгө авчихдаг байсан.

-Харин морь руу орсон нь ямар учиртай байв?

-Яахав бизнес хийгээд явж байхад надад нэг зүйл харагдсан л даа. Оросын ТВ-ийн нэвтрүүлгээр  би одоо санахгүй байна, Арабын нэг оронд баахан тэмээ уралдаж байгаа юм. Түрүүлсэнд нь цоо шинэ цав цагаан Бух бенз 600-г өгсөн байхгүй юу. Тухайн үедээ нүд орой дээрээ гарч байгаа юм чинь. Үүнээс болж морь руу орсон доо.

Анх манай найз Жаргал Хэнтийн засаг дарга байсан. Засаг дарга болоогүй байхдаа “Галшарын хурд 2”-ыг хийе, Сэргэлэн чи надад туслаач” гэхээр нь их нас, азарга, соёолон гурван насанд нь нэг нэг сая төгрөг гаргасан. 1997 онд байх шүү. Энэ бол тухайн үедээ хамгийн том бай байсан байх.

–Маш өндөр бай байна шүү дээ?

-Дараа нь “Монголын морин спорт уяачдын холбоо”-нд орсон. У.Буяндэлгэр ах тэргүүн нь байсан юм. Анх шилмэл хурдан морьдын уралдаан болох гээд нэр хэрэгтэй болсон. 

-“Их хурд” нэрийг та өгсөн гэдэг юм билээ ?

-Би нэрлэсэн. Монголын морин спорт уяачдын холбоо нэрийг нь өгсөн. Тэгэхээр нэрлэсэн нь би боловч, нэр нь холбооны өмч юм л даа. За түүнээс хойш нийтдээ 2 саарал 69 гаргасан. Тэрнээс хойш солонгос 2 жип гаргасан, нэрийг нь мартчихаж. “Алтан унага” гээд Ховдод нэг фургон гаргасан. Алтан овооны “Зүүн бүсийн хурд”-д нэг  69 гаргасан л даа.

-Тэгж өндөр байлна гэдэг нэг зорилго санаагаар гаргасан шийдвэр байх гэж бодогдож байна?

-Яг үнэн. Гол нь үндэсний соёл юм аа, үндэсний бахархлаа дээшээ гаргах, үндэсний соёлыг хэн нэгэн дэмжих ёстой гэж л бодсон. Хурдан морь үнэд орж эхэлсэн, 10 сая, 20 сая, 40 сая  боллоо. Гол нь юу их таалагдаж байсан гэхээр, энэ мөнгө Хэнтий юм уу Сүхбаатарын малчинд очдог, хүүхдийн  сургалт гээд л дотооддоо эргэлдэнэ.  Тэгэхээр бизнесменүүд чинь хөөрөг, гаанс хэрэглэх байдал руу орж эхэлдэг. Энэ мөнгө гадагшаа явах биш, гадаадад очиж далайд амрах биш, хобби сонирхол нь дотооддоо болно. Үүнд хувь нэмрээ оруулсан гэж боддог юм. Гэхдээ надтай надгүй болох л байсан ч, энэ соёлыг дэлгэрүүлж хөгжүүлэх үйлсийг хурдлуулсан хүний тоонд орно л доо.

-Та өөрөө хурдан морь уядаг уу?

-Би өөрөө уяна гэж юу байхав дээ. Монгол улсын тод манлай уяач Аюуш бид хоёр бол нэг нутгийнх “Хурганыхан” байхгүй юу.  Миний морийг уяж байсан. Миний рекорд бол их хурдад 10 морь хурдлуулсан. Яармагийн дэнж дээр наадам болдог байхад миний амбил хээр 20-иор л ирсэн байх аа даа. Түүнээс урагш давхиж байгаагүй. Миний хонгор азарга Архангай аймгийн 70 жилээр айргийн тавд орсон.  Би тэгэхэд их баярлаагүй.

-Яагаад?

- Буруу мэдээлэл өгсөн болохоор голонгуй байхгүй юу.  Баталгаатай түрүүлнэ гээд хэлчихсэн байсан юм. Тэнгэрт тултал баярлах ёстой байдаг, гэтэл би тэгээгүй. Одоо тэгээд больчихсоон. Цагийн юм цагтаа гэдэг дээ. Цагтаа ороод цагтаа гарах ёстой юм билээ.

-Танд улс төрд орох санал ирж байсан уу?

- Би “Их хурд”-аас эхлээд л, аль аль намаас надад улс төрд орох санал маш их ирж байсан.  Аль аль намд сайд, дарга найзууд байсан. “Улаанд ч байна, цагаанд ч байна” гэж нөгөө Балтын хэлдгээр, би тэр хүмүүсийн саналыг аваагүй. Тэр их зөв шийдвэр болсон гэж би боддог. Архангайгаас гарах зөндөө боломж байсан. Тийм алтан үеийг орхичихсон.  Гэхдээ би огт харамсдаггүй, улс төрд орох бодол толгойд байдаггүй. 

-Цаашдаа ч байхгүй гэсэн үг үү?

-Улс төрч бол хүн болгон болчихдог. Төрийн түшээ гэдэг бол өөр асуудал. Төрийн түшээ байна гэдэг заавал 76 дотор байна гэсэн үг биш. Тэр бол заавал сайд байна гэсэн үг биш.

Улстөрчид маш олон. Төрийн түшээ маш ховор. Улстөрч бол сонгуулиас сонгуулийн хооронд л боддог. Улстөрч бол үргэлж “Би тэгсэн, Би ингэсэн” гэж ярина. Дөрвөн жилээр сэтгэнэ. Төрийн түшээ бол үндэстний хэмжээнд сэтгэнэ. Үндэсний эрх ашиг өөрийн сонгуулиас дээгүүр байдаг. Төрийн түшээд бол үндэстний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудлаар хэзээ ч найр тавьдаггүй. Жишээ нь, улстөрчид туркуудээр нэг онгоцны буудал бариулчихъя, онгоцны буудал бидэнд ашигтай гэдэг байдлаар хандана. Өөрөөр хэлбэл, дараагийн сонгуулиа л боддог. Гэтэл үүний цаана юу болох вэ, энд лалын сүм бий болбол яах вэ, казах ахан дүүс халхуудтай үзэлцээд байвал яах вэ гэдгийг бодохыг хүсдэггүй.

-Таны өрөө рүү ирж явахад коридорт амьтны чихмэлүүд олон байна. Та Африкт хүртэл ан хийж байсан юм билээ?

-Тийм ээ. Гэхдээ надад зөвшөөрөлгүй ан гэж ерөөсөө байхгүй.

-Одоо ан хийж байна уу?

-Үгүй, одоо бол түүх, хэл соёлын ан хийж байна.

-“Түүх соёлын ан” руу орсон тань хамгийн их сонирхол татдаг. Яагаад Монголын топ аж ахуйн нэгжийг удирдаж байсан хүн хадан бичиг, эх сурвалж судлалыг “онилох” болов оо?

-Бид манай нутагт айрагны баяр хийдэг юм. Найман жил дараалж хийсэн байх шүү. Дэмбээдэнэ, хуруудана, хамгийн сайн айраг, эдлэл хэрэглэл, сайхан хувцасласан хосууд, эмээл зэргийг шалгаруулна. Тэгсэн нэг өдөр Бургалтаа багт Уйгарын хар балгас- Орд балга дээр намайг аваачив. Тэгсэн чинь тэр нь базарваань, Дархан шиг том хотын туурь байсан. Их Монгол улсын Хархориноос 31 дахин том гэхээр би бүр гайхсан л даа. Хэзээ байсан юм бэ гэсэн чинь 9, 10 дугаар зуунд гэв.

За тэгээд хадан бичээсүүдийг Туркийнх, Уйгурынх гээд яваад байдаг. Энэнээс авахуулаад, “Юу болж байна” гээд бодсон л доо. Тэгээд академич Л.Болдын “Орхоны дурсгалууд” гээд хоёр ном байдаг юм. Тэр хоёрыг зургаан сар харж суулаа. Эхлээд миний буруу нь юу байсан гэхээр галигийг нь хараад байсан байхгүй юу. Галигаар бичээсийг сэрээнэ гэж байхгүй. Тэгээд эх рүү нь орлоо.  Нэг суухдаа 8 цаг суучихдаг байсан. Ингэж байгаад л эх дурсгалын бичгийг гаргасан.

-Хадан бичгүүдийн судалж байхад юу их мэдрэгддэг вэ?

-Өвөг дээдсийн бичгийг сэргээхэд, өнөөдрийн манай хэл маш эвдэрчихсэн байгаа нь харагдсан. Яагаад өвөг дээдэс ингээд хэлчихэв гээд л. Өвөг дээдэс бол Архангай аймгийн засаг дарга гэхгүй, “Архангай аймаг засаг дарга” гээд яриад байгаа байхгүй юу. Түрэгийн хаан гэхгүй түрэг хаан гэнэ. “Монголын нууц товчоо”-нд бол яг адил, Хианы Есүхэй гэхгүй хиан Есүхэй л гэж байгаа шүү дээ.

Энэ судалгаанаас сонин зөрчил гарч ирээд байгаа юм.  Би чинь Монголынхоо төлөө, Чингис хааныхаа төлөө явж байгаа хүн шүү дээ. Тэгээд Турк, Уйгурууд чинь манай бичгийг булаагаад авчихжээ, бид энд байх ёстой гэсэн байр сууринаас явахгүй юу. Судалгааны явцад хуучин бодож байсан юм чинь  их эвдэгдэнэ л дээ. Тэгтэл яг Уйгурууд чинь цэвэр халхуудын дээдэс болж таарч байгаа юм. Хэрэйд, Найман бол яг халхуудын өвөг дээдэс болж байгаа юм. Ингээд бүх юм байрандаа орж ирж байгаа биш ээ, дотроо зөрчилтэй л байна шүү дээ. Түүхийг бидэнд анхнаас нь буруу өгсөн учир түүхийг буруу нүдээр хараад байдаг юм билээ.

-Монголын түүхэнд эх сурвалж судлал маш их хоцрогдож байна гэж түүх судалж буй залуучууд ч хэлж байна. Орост эх сурвалж судлал их хүчтэй хөгжчихсөн. Гэтэл Монголд эх сурвалжийн орчуулгууд ер нь байдаггүй. Байсан ч өөрийнхөөрөө тайлбарлачихсан, эсвэл товчилчихсон байдаг.

-“Сэргэлэн интернэйшнл экспедишн /СИЭ/” ТББ-ын гол зорилго бол Үндэсний ой санамжийг сэрээх, үндэсний эх сурвалж судлалын сан байгуулах. Түүхийнхнийг харахад, ахмад түүхчид нь ЗХУ-ын сургуулиар явчихсан. ЗХУ-д олон үндэстэнтэй байсан. Тэгэхээр ШУА нь төрийн хэмжээнд ямар бодлого явуулж байсан бэ гэхээр, та нарын гарал үүсэл ямар байсан нь чухал биш ээ гэдэг байсан. Үүнд сайндаа л 10 хувь нь анхаарал тавьдаг байсан. Харин 90 хувь нь хаана очих, гэрэлт социализмыг бий болгох яг тэр замналаар явсан учир тэр олон үндэстэн түүхээ маш муу мэддэг болсон юм билээ.

Дээр нь ЗХУ-ын сул тал юу байсан гэхээр, тухайн үед Дунд орны материалыг орчуулдаг хөрвүүлдэг хүн байгаагүй. Н.Я. Бичурин, В.С.Таскин ч юм уу, манайхтай холбоотой Дунд орны түүхийг орчуулсан ч  мөн чанарыг нь ойлгоогүй. Тэгээд тэд манай түүхийг  бичсэн. ЗХУ-ын түүхчдийн шавь нар нь тэдний конспектыг л уншсан, эх сурвалжтай ажиллана гэдэг соёл байхгүй.

За тэгээд 1990 он болоод ирсэн чинь, “будаа иддэг” багш нь байхгүй болчихсон. Тэгэнгүүт өөрийн судалгаагүй болохоор, “дэлхий ингэж ярьж байна” гэж ярьдаг хүмүүс гарч ирсэн. Тэгэхээр манай түүхийнхэн дархлаа байхгүй, юу судлахаа мэдэхгүй, маш эмгэнэлтэй байдалд байгаа юм. Тэр багш тэгж хэлсэн, энэ багш ингэж хэлсэн гээд ам дамжсан зүйлээ бичнэ гэдэг бол маш том эмгэнэл байхгүй юу.

Хэл шинжлэлд ч ялгаа байхгүй. Нэгд, Ц.Дамдинсүрэн гэдэг нөхөр кирилл тэмдэгт авахын оронд, ө,ү  нэмээд орос тэмдэгт авчихгүй юу. Гэтэл манай хэлний угийн “ка, ха” дуудлага байхгүй болсон.  Үүнийг казахстанууд 1940 онд их зөв авчихсан. Манайхан брахма бичиг,  хүн бичиг, уйгур бичиг зэргийг дандаа өөрийнхөө хэлэнд засаж авсан байдаг. За тэгээд, тэд нэмээд юу хийсэн гэхээр, орос дүрэм оруулаад ирсэн. Тэгэхээр бидний өгүүлбэр зүй, утга зүй бүгд их эвдэгдсэн. Үүнийгээ орчин цагийн монгол хэл гээд нэрлэчихсэн. Юу худлаа гэвэл, хэл хөгжинө гэж байхгүй юм байна. Хэл бол үндэс рүүгээ сууж өгөх тусмаа тухайн хэлний даац их болдог.

Өнөөдөр манай хэлний код эвдэгдчихсэн. Өгүүлбэрийн бүтэц, цагаа эвдчихсэн байна. Би ирсэн, ирэв, ирлээ, иржээ гэдэг нь ямар ялгаатай, алингаар нь ярихаа ойлгохоо байсан. Үгний эх утгыг бид их гээсэн байна.

Харин СИЭ хамгийн чухал нь хэлний мөн чанар буюу хос сувгийг гаргасан. Одоо толь,  төл хоёр чинь нэг шүү дээ. Төлөвлөгөө гэдгийн “төлөв” чинь хэлчихсэн гэсэн үг. Төлөвлөг гэдэг чинь хэлчихсэн зүйлээ л хэлж байгаа юм шүү дээ. Ингэж хэл эвдэрчихээр “Монголын нууц товчоо”-гоо танихгүй болсон. Өнөөгийн эвдэрчихсэн хэлээр Нууц товчоог сэрээхгүй шүү дээ. Хадан бичгээ танихаа больчихсон, таних гэж оролдож байгаа хүн ч алга. Энэ чинь угаасаа Туркийнх гээд л ойлгочихсон. Түүхээ харахаар турк гэж алийг нь хэлээд байгааагаа бас мэдэхээ больчихсон. Би энэ мэт зөндөө олон зүйлийг тайлж нийтлэлээрээ хүргэж байгаа л даа. Түүх дээр ч, хэл шинжлэл ч эмгэнэлтэй байдалд орчихсон учраас засах хэрэгтэй байгаа юм.

-Монгол хэл маань их эвдэрлээ гэж их бичиж ярьдаг л даа. Тэгэхээр засах юмсан гэсэн сэтгэл байх шиг байгаа юм. Харин яг юуг яаж буруу яриад, бичээд байгаагаа мэдэхгүй байх шиг санагддаг?

-Хэлийг хамгийн их эвдэж байгаа нөхдүүд бол, шууд хэлэхэд доктор, ардын багш нар байна. Хэлний хамгийн ариг хувилбар хаана байна гэвэл малчид,  хадны бичиг, Нууц товчоонд байна. Хэл, түүхийн төөрөгдөл бол хоёр үеийнхэнд л буюу 50 жилийн төөрөгдөл  байгаа юм. Энэ бол нөгөө Зөвлөлтийн боловсролоор явсан манай хүмүүс гэсэн үг шүү дээ. Үүнийг бол Монгол хэлний доктор багш нар бол засахгүй. Яагаад гэвэл эд нар буруу дүрэм гаргаад улам шинэчлээд хэлээсээ холдоод явчихсан.

-Ялангуяа монгол хэлний дүрэм бол сошиалаар байнга л хэрүүл маргаан дагуулдаг?

-Монгол гэдэг бол төрийн нэр болохоос манай хэлний нэр биш. Бид бол хүн хэлтэй. Дүрэм гэдэг чинь дундын тохироо шүү дээ. Тэмдэгт гарч ирж байж л дүрэм гарна. Тэмдэгт гараагүй бол дүрэм байхгүй. Дүрэм яагаад бий болж байна гэхээр шууд бие биетэйгээ тулж харьцахгүй, аливаа нэг хэрэгслээр дамжуулж харьцдаг учраас тэр. Одоо бол яаж зөв бичих тухай яриад байдаг байхгүй юу. Юмыг зөв, буруу бичнэ гэж байхгүй, дүрмээр бичнэ, дүрмийн бус бичнэ л гэж байна. Өөрөөр хэлбэл, тэмдэгтээс хэл үүсэхгүй, хэл нь үүсээд тэмдэгт нь үүссэн шүү дээ.

Өвөг дээдсийнхээ хадан бичээсийг тайлахад манай хэлний ноён нуруу гарч ирж байна. Тэгэхээр үүнийг судалж байгаа хүн алга. Ц.Дамдинсүрэнгийн шавь нар чинь зөв бичгийн нөхдүүд болж таараад, шууд хэлэхэд тэд бол манай хэлийг бузарлаад байгаа юм. Хэл муудахаар яадаг юм гэхээр хэл бол бидний бодож сэтгэснийг дамжуулдаг хэрэгслээс гадна, үүнээс чухал нь бодол сэтгэлийг бий болгодог хэрэгсэл байхгүй юу.

Хэл маань гажаатай гацаатай болоод ирэхээр нийт бидний сэтгэх түвшин бусад улсуудынхаас доошоо орчихож байгаа байхгүй юу.

-Роозонгийн Энхбат гуай, “Юм орчуулах гэхээр монгол хэлэнд бууж өгөхгүй юм. Монгол хэл маш ядуу байна” гээд баахан хэл ам болов доо?

-Өгүүлбэрээ бид чагтандаа оруулж хэлэхээ больчихож. Хадан бичиг бол яг өнөөгийн орос, англи хэлтэй адилхан чагтандаа орно.  Манай хэлийг маш их эвдэлж, намганд шааж орхичихоод орчин цагийн хэл гээд байдаг. Хэлийг хөөтэй тогоон дотор хөмөрч хаячихаад хэл хөгжсөн гэж яриад байгаа байхгүй юу.

Бидний эх хэлэнд төдийгүй буриадуудад, казахуудад ч байдаг “ка” авиаг байхгүй болгочихсон. Хаан гэхгүй, Каган гэнэ. Манай нутагт бол “хадлан” гэхгүй “кадлан”. Ингэж угийн дуудлагыг хаячихсан. Үүнээс болж Нууц товчоог хөрвүүлэхдээ “Эдгээр хүмүүсийг явж агуулья” гэж Ш.Чоймаа гуай бичсэн байна. Энэ чинь акалья /ахлая/  гэсэн үг байхгүй юу. Тэгэхээр чинь эх хэлээ танихаа байчихсан байгаа биз дээ.

-Ийм хортой байх нь?

-Хортой. СИЭ-д Түүх, хэлээ сэрээхийн тулд хийх ажил их байгаа. Яаж сэрээх вэ гэхээр, эх сурвалж л судална. Өнөөдөр бид эх сурвалж судлахаасаа илүү, энэ туркуудэд газраа өгөхгүй шүү, энэ соёл чинь Станбулын турктэй огт хамаагүй юм шүү, энэ чинь манайх юм шүү гээд байлдаан шахуу юманд орчихоод явж байна. Энэ бол судалгаа хийх цаг заваас их авч байна л даа.

- Үүнийг ярихаар тань хүмүүсийн анхаарлыг татах гээд, Турк, Монголын харилцааг хүйтрүүлэх гээд байна гэдэг юм билээ?

-Би хүмүүсийн анхаарлыг таталгүй яах юм. Үндэсний асуудал бол 9 үеийн асуудал байдаг. Энэ газар усанд тэд хэзээ ч байгаагүй гэдгийг хэлнийх нь хувьд, түүхийнх нь хувьд ч баталчихлаа. Стамбулын туркууд чинь Үсүн дэх Угсын Киник овгийнхны перс, арабуудтай холилдоод цаашаа явсан улс,  хэзээ ч Этүгэнд байгаагүй хүмүүс шүү дээ. Тийм учир өнөөгийн турк хэлээр манай хадан бичээсийг тайлахгүй. Манай хэлэнд ганц ч араб, перс үг байхгүй. Энд бол өвөг дээдсийн маань голомт шүү дээ. Манай Хүннүгийн, Жужан, Уйгур, Хэрэйд, Найманы төв газар нутаг. Хамгийн их малтай. Энэ нутгаа хүнийх гэх нь хамгийн тэнэг зүйл, энэ бол гамшгийн хэмжээнд явж байгаа асуудал.

-Тэгэхээр Станбулын Турктэй өнөөгийн монголчуудын өвөг дээдэс огт холбоогүй гэдгийг та мэдээж эх сурвалжаар баталж байгаа тийм үү?

-Азаар, Дунд орондоо баярлах хэрэгтэй л дээ. Манай үе үеийн түүх Дунд орны 24 төрийн түүхэнд нь бичээстэй байдаг. Манай өвөг дээдэст зориулсан тусгай бүлгийг тэд заавал гаргадаг юм. Яагаад гэвэл, тэр бүлэгт манай түүхээс орохгүй бол тэдний түүх бүтэн болдоггүй байхгүй юу. Яг Хүннүгээс бүгдийг нь харахад, манай Түрэг төрийн түүх бол хамгийн сайн бичигдсэн. Манай бүр нарийн мэдээллүүдийг Дунд орныхон мэддэг. Яагаад гэвэл 53 жил Тан төрийн хур байсан учир бүх мэдээлэл нь тэдэнд байсан байхгүй юу. Бид бичигдсэн түүхээ зөв уншиж чадахгүй байна шүү дээ.

Дахин хэлье. Станбулын туркууд бол энд хэзээ ч байгаагүй. Тэд 1923 онд л өөрсдийгөө БНТУ гэж л нэрлэсэн. Урьд нь бол Османууд, тэд чинь Грек, Араб, Персийн хольцууд явж байгаа шүү дээ. Дээдэс нь Сэлжүкүүд, түүний дээдэс Киниковог, түүний дээдэс нь Угс  Үсүний л хүмүүс байхгүй юу. Түүнээс Этүгэнийх биш.

-Мал аж ахуйтны түүх соёлын төв Этүгэнд байгуулсан Түрэг төрийг өнөөгийн туркуудтэй холих, самуурах болсон нь ер нь юунаас эхтэй юм бэ?

- 6 дугаар зуунд баруун түрэг буюу Ашна овгийнхон Үсүн дэх овог аймгуудыг бүгдийг эзэлсэн. Тэр эзэлсэн овог аймгуудын хүмүүсийн хэл нь Этүгэн дэх /өнөөгийн Орхон, Туул, Хануй, Хүнүй голын сав газар/ Түрэг төрийн хүн амын дийлэнх тэлэчүүдтэй жоохон зөрүүтэй ч угаасаа нэг хэлтэй байхгүй юу. Баруун түрэг нь долдугаар зууны эхээр Персийг эзэлчихсэн. Баруун Түрэг гэдэг нь төрийнх нь нэр болохоос, дотор нь маш олон үндэстэн байгаа шүү дээ. Үүнийг нь мэдэхгүй персүүд тэднүүсийг түрэг гээд нэрлэчихгүй юу. Түүнээс болоод Шар мөрнөөс авахуулаад Каспийн тэнгис хүртэл нутаг дэвсгэрт байсан бүх мал аж ахуйтныг Арабын ертөнцөд Түрэг гээд нэрлэчихсэн.

Эх сурвалжаас харахад, 744 онд Уйгур төр бий болоход энэ чинь том төр юм байна гээд Уйгурыг хасангуутаа бусдыг нь Туркмен гээд явчихсан. Яагаад тэгж нэрлээд байна гэхээр, 701-703 онд ашнагийнхан Үсүнээс хөөгдөөд 7 түмэн хүнээ аваад урагшаа Тан төрийг дагасан. Түүнээс хойш түрэг гэдэг улс байхгүй болсон, харин хэл нь хэвээрээ болохоор түрэг гэж нэрлээд л байсан. Тэр  нэр нь 10 дугаар зуунд Сэлжүкүүд хүртэл хадгалагдаад явсан. Сири, Коне, Гэйрман, бүгдээрээ Үсүнд байгуулсан улсууд.  Тэднийг бүгдээрээ түрэг гэж нэрлээд байсан. Оросууд хүртэл тэгж нэрлэчихсэн. Тэгээд 1923 онд өөрсдийгөө БНТУ гэж нэрлэсэн Станбулын туркууд энэ бүхнийг эзэмших гээд байгаа юм. Биднийг түүхээ мэдэхгүй болохоор далимдуулж байгаа байхгүй юу.

- 1077 онд бичигдсэн Диван лугат толийг та эх сурвалж болгодог. Дундад Ази, Иран, Иракийн нутаг дэвсгэрт төрөө үүсгэсэн нүүдэлчдийн засаглалын үед перс, арабуудад хэрэгцээ шаардлагын үүднээс тус толийг бүтээсэн гэдэг. Энэ толийг монгол хэлд хөрвүүлж болдоггүй юм уу, ямар асуудал байгаад байдаг юм?

- Диван лугат толийг хүн хэлнээ сэрээж болно л доо. Диван лугат бол үнэхээр хосгүй толь. Үүнээс илүү толь мэдээж байсан л байх. Бидэнд ирсэн нь л энэ толь бичиг. Диван Лугат дээр хамгийн ариг хэлтэй нь уйгурууд, дараа нь киркизүүд гэж бичсэн байдаг. Уйгур нь Этүгэндээ байгаа. Киркизүүд нь Тэнгэр уулынхаа хормойд байсан, тэд нэг хэлтэй байсан.

Диван Лугат дээр Махмуд хос сувгийг ойлгоогүй байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хэлний уг, үзээр /үзүүрээр, сурв/ байгаа нэг үгийг хоёр талаас нь бичээд явсан байдаг. Үгийн ард “ий”,“ай” орох юм бол үгүйсгэл болдог. Тэгэнгүүт дэм гэдэг үгийн дараа “ий” орж дэмий гэсэн үг үүссэн. Бол гэдэг үгийн араас “ай” орохоор балай гэх үг үүссэн бөгөөд болохгүй, дэм үгүй гэх утга илэрхийлдэг. Түүнчлэн дуул гэдгээс дүлий буюу дуулдаггүй гэдэг утгатай үг гарсан байх жишээтэй. Гэхдээ дүлий гэдэг дуулахгүй л болохоос биш нам дүлий гэсэн үг биш  шүү. Энэ мэтчилэн уг толиос үгийн язгуур маш баян гарч ирдэг. Саам гэдэг үгийг манай нутагт гүүний саам гэж ойлгодог байсан ч нэг удаагийн саалийг  хэлдэг юм байна шүү дээ. Гүүгээ 1.30 минутад саадаг. Түүнийг нь саам гэдэг юм байна.

Энэ толийг хүн хэлээр гаргахад бэлтгэл, баг хэрэгтэй. Ер нь төрөөс туслах хэрэгтэй байгаа юм.

-Алтай язгуурын хэлнүүд хоорондоо адилхан болохоор монгол хэлтэй адил байж болно. Гэхдээ арын залгавар нь өөр болж байна. Та яаж шийдэж байгаа вэ?

-Үгүй ээ, яалт ч байхгүй шүү дээ. Билгэ гэж байгаа нь ухаан гэсэн үг шүү дээ. Бэлэр гэдэг нь ирээдүй цаг. Ойлго гэсэн үг шүү дээ. Билэг гэдэг үгийг цэцэн гэдэг үгээр сольж болохгүй. Цэцэн гэдэг үг чинь цэц, цөц ярих гэсэн үг. Үндсэн хуулийн цэц гэдэг бол Үндсэн хуулийн үг л гэсэн үг шүү дээ. Билгэ гэдэг үгийг мэргэн гэдэг үгээр сольж болохгүй. Мэргэн гэдэг үгийн үндэс нь мэрий. Нууц товчоон дээр байгаа шүү дээ. Өүлэн эх мэргэн төржээ гэж.  Онон мөрнийг өгсөж уруудан олирс мойлыг түүж өчүүхэн хөвгүүдээ өсгөв гэж гардаг шүү дээ. Мэрийлттэй гэсэн санаа юм.

“Билэрсийм, бэлэртм” энэ чинь нэгдүгээр бие байгаа байхгүй юу. Тувачуудын үйл үг нь нэг, хоёрдугаар биеэ дагаж хувьсаж байгаа байхгүй юу. Буриадууд бас нэг, хоёр, гуравдугаар биеэр хувирч байна. Хадны бичиг дээр хувирч байна. Нууц товчоо дээр харагдаж байна. Бид тэднийгээ гээчихсэн.

-Нууц товчоог орчин цагийн хэлд буулгасан нь алдаатай байгаа юм биш үү?

-Ханзаар байгаа шүү дээ. Ц.Дамдинсүрэнгийн хөрвүүлсэн “Монголын нууц товчоо” бол нууц товчоо биш шүү дээ, тэр бол Дамдинсүрэн товчоо. Өгүүлбэрийн хувьд өөр. Гайгүй дөхүүлсэн нь Ш.Чоймаа байна. Гэхдээ хэлнийхээ мөн чанар, хос суваг, хэлний зүй тогтлоо мэдэхгүйгээсэээ болоод дээр өгүүлсэнчлэн гүжирдсэн юмс байдаг.

-Одоо СИЭ-ийн судалгаа ямар түвшинд явж байна вэ?

-СИЭ-ийн нэг давуу тал нь сургалт хийсэн. Анхны сургалтдаа 12 хүнийг сургасан. Анхны сургалтыг Голтэгиний бага бичээсээр хийсэн л дээ. Энэ бичээс  47 өгүүлбэртэй, давхардаагүйгээр 200-гаад үгтэй. Үүнийг хөнгөн байна гээд дараагийн ангид нь их бичээсийг нь үзсэн. Бага бичээсээсээ тав дахин их болохоор тэр бол буруу болсон л доо. Гуравдугаар ангийг бол бага бичээсээр явуулсан. Хичээлийн арга хэрэгсэл, туршлага бий болсон. Л.Болд яаж буруу хуулсан бэ, Оросын Маловыг хуулсан гэдгийг бүгд мэдрээд, тэгээд итгэл орсон. Одоо 4, 5 дугаар анги энэ өвчинтэй холбоотойгоор завсарлаад байна. Нийт 8 удаагийн сургалт, 2 цагаар орж байгаа. Үг нь бүгдээрээ манайх байгаа учраас их хурдан сурч байна. Манайх чинь хадан бичгийнхээ үгсийн 93 хувийг хэрэглэж байгаа байхгүй юу. Асуудал бол өвөг дээдэсийн бичээсэнд биш бидний эвдэрсэн хэлэнд байна.

СИЭ-гийн хувьд, өнгөрсөн гахай жилд ажил хөдөлмөр гайгүй сайхан жил боллоо. Хэл, түүхийн хувьд, олон нээлт гаргалаа. Гэхдээ судалгаа шинжилгээний хувьд бол, 2019 он бол  2015- 2018 оныхтой харьцуулахад бараг 5 хувьд нь ч хүрэхгүй байна. Байгаа мэдлэгээ цааш нь түгээхэд зориулагдлаа. Хүйс толгойн бичгийг тайлснаа удахгүй гаргана. Голтэгэний бичээсээр ном гаргана. Ер нь брахма бичээсийг бүх их, дээд сургуульд орох ёстой. Тэгж байж манай хэл ийм байсан гэж мэдэрнэ шүү дээ.  

-Хэл эвдрэхээс гадна соёл. Хувцас хэрэгсэл эдийн соёл монгол биш болоод байна? Юань улсын соёлоор хувцаслаад байх шиг байна. Үүнийг та юу гэж боддог юм бэ?

-Яаж харахаас шалтгаална. Миний өмсөж байгаа дээл Манж чингийн дээл. Энэ дээл нь арай боловсронгуй, унжих нь гайгүй  байна л даа. Жаахан ордны талтай л байхгүй юу. Дээл бол дээл, өөр гэж бодож болохгүй.

-Монгол бол Хүн гүрний төв гэж байна шүү дээ. Хүн гүрний наадам хаа байсан Унгарт хийдэг. Монголд хийж болдоггүй юм уу?

-Манай түүх охор болсны гол алдаа бол, оросууд монголчуудыг Чингисээс гаралтай гэсэн. Тэгвэл 1930-аад оны сэхээтнүүд, жишээлбэл, Амар гуай бид Хүннүгээс гаралтай гэж хэлсэн байдаг. Тэр байтугай Амар гуай  Чингис гэхээр ганц хүний намтар болох гээд байна гэсэн.  Дээр нь их зохиолч Д.Нацагдорж “Түүхэн шүлэг”-тээ, бид бол 5000 жилийн түүхтэй, Хүннүгээс гаралтай гэсэн байдаг. Судар бичгийн хүрээлэнгийн нарийн бичгийн дарга Ж.Бат-Очир бас л тэгж хэлсэн байна. Манай 1930-аад оны сэхээтнүүд мундаг эх сурвалж судалсандаа тэгж ярьж байна уу гэвэл худлаа шүү. Тэр үеийн сэхээтнүүд бүгд Хүннүгээс л гаралтай гэдгийг мэдэж байсныг тэр гурав хэлсэн байна. Наадмаар Ардын хувьсгалын тэдэн жилийн ой гэж ярьж байсан, тэгснээ Их монгол улс байгуулагдсаны төдөн жил, одоо бол Тулгар төр байгуулсны төдөн жилийн ой гэж ярьдаг болсон нь оюун сэтгэхүйд өөрчлөлт орж байгаагийн илрэл юм.

Тэмүүжиний дээдэс бол манай хүн үндэстний  зүүн хойд талын гаралтай хүмүүс. Тэгэхээр манай хамгийн том алдаа бол зүүн хойд талын овгоо төв овог болгочихсон байхгүй юу. Энэ бол хэзээ ч байж болохгүй том алдаа. Жишээ нь, Нууц товчоо дээр гардаг шүү дээ. Гүрэвсэн хатан энэ монголчууд “үнэр муутан, хувцас бараатан” гээд. Тэгэхээр 2 өөр үндэстэн биш байгаа юм. Найманууд нь төвийнх, нөгөөдүүл  нь захынх байгаа юм.

Хоёрдахь том, илүү хортой алдаа бол Түрэг овогтноо манайх биш гээд  өөрсдөөсөө зайлуулаад Станбулынхан нь ав  гэсэн. Алдаа алдааны хамгийн том нь, Төв овогтноо гээсэн. Төв овогтон бол Хүннү, Тэлэ,  Уйгур, Хэрэйд, Найман. Тэлэ дотор ойрадууд ордог юм шүү. Ойрдууд чинь бол 8 мөрөн буюу Саяаны өндөрлөгийн л хүмүүс байхгүй юу. Рашид-Ад-Дин номдоо бичсэн байдаг. Тэгэхээр Тэмүүжин чинь Ван хантай аав хүү болж байж түрж ирсэн шүү дээ. Гол ноён нуруугаа гээчихээр хүмүүсийн тоглоом болдог. Бид Хануй Хүнүй, Орхон, Туул, Сэлэнгэдээ хаашаа ч яваагүй, хаанаас ч ирээгүй мянга мянган жилээр байсан.

-Та нар ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийнхэнтэй хэр хамтарч байна вэ?

-Ер нь, өөрсдийгөө шинжлэх ухааных гээд яриад байдаг хүмүүс олон байна л даа. Тэд нартай жаахан зөрчилтэй байдаг. Гэхдээ Бидэнд зөрчилтэй бус тэд нарт хүндхэн юм шиг байгаа юм. СИЭ үндэстний эх сурвалж судлалыг бий болгосон. Эх сурвалж судлахаар өөр өөр эх сурвалжууд хоорондоо зангидагддаг. Конспект судлахаар тэр судалж байгаа юм чинь нэг хүний өнцгөөс жижигхэн болчихдог, тэгээд холбоог нь хардаггүй байхгүй юу. Хүмүүсийн конспект судалчихаад, энэ эрдэмтэн ингэж хэлсэн, тэр эрдэмтэн тэгж хэлсэн, би ингэж бодож байна гээд л доктор болж байна. Түүнийг нь бид эвдэж байгаа болохоор эд нар цочирдоод байна.

Түүхийн салбар гэхээр МУИС-ын түүхийн салбар ч юм уу, шинжлэх ухааны түүхийн салбар гэж бодоод байна. Үгүй шүү дээ. Энэ чинь яг Эрүүл мэндийн салбартай адилхан. Эрүүл мэндийн салбар гэдэг бол монголчууд бидний эрүүл мэнд нэг номерт, дараад нь эмнэлэг, больниц орно шүү дээ. Тэгэхээр өнөөдөр хүмүүс түүхээ мэдэхгүй байна. Яагаад гэвэл, конспект судалдаг нөхдүүд нь түүхээ мэдэхгүй байна. Тэгэхээр энэ чинь соёлын ялгаа юм л даа. Жишээ нь, манай ардын багш, докторууд юу гэж хэлдэг вэ гэхээр, сэтгүүлд гарсан юмыг дээд тал гээд боддог. Брахма бичиг монгол бичиг гэж цуурдаг. Харин СИЭ бол, брахма бичгээ өөрөө үсгээр нь судалж гаргаж байна. Тэгэхээр эд нар биднийг шүүмжилж чадахгүй, мэдлэг байхгүй юм чинь  мэтгэлцэж чадахгүй. Тэгээд тэднийг шүүмжлэхээр хувь хүн рүү дайрлаа гэдэг. Цалинг нь аваад, төсвөөс мөнгө гаргуулж байгаа хүн чинь хувь хүний асуудал мөн үү, үгүй шүү дээ. Энэ биднүүсийн асуудал, бидний ой санамжийг ингэж бузартуулж болохгүй.

Эх сурвалж судалдаг хүн эх сурвалж судалдаг хүнтэйгээ маш хурдан нэгдчихнэ. Эх сурвалжаа судлахгүй бол муугаа хэлүүлээд л, загнуулаад явахаас өөр аргагүй шүү дээ. Ямар ч ардын багш байсан, биднүүс дархлаагаа ингэж мөхөөж болохгүй шүү дээ, тийм биз дээ.

-Гэхдээ өнөөдрийн үнэлэмж ойлголтоор таны судалгааг ШУА, эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд л үнэн юм гэж хүлээж авах нь байна шүү дээ ?

-Зарим хүн эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрвөл танай судалгааг хүлээн зөвшөөрнө гэж ярьдаг юм. Дуугүй байвал санал нийлэхийн шинж гэж бас нэг өөр үг байдаг юм. Эд нар чинь дуугүй байгаад байгаа шүү дээ. Гол нь эд нар эх сурвалж гээд гараад ирэхэд 5 алхаж чадахгүй болчихоод байгаа. Өөрсөд рүү нь дайраад байгаа юм шиг хэцүү санагдаж магадгүй.

Шинжлэх ухаан гэдэг бол шинжлээд ухааныг нь олох гэсэн л утга шүү дээ. Эх сурвалж дээр л ажилладаг хүн л үүнийг хийнэ. Ер нь Төрийн хувьд, хэн судлаач байх вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй юм.

Манайх чинь түүх, хэлний салбартаа хүмүүсээ авахдаа судлаач болно гэж ерөөс тооцоогүй, социализмын үед энэ хүмүүс орос ахан дүүсийн заасныг сурах ёстой гээд тэдэнд судлаач болох боловсролыг нь өгөөгүй. Тийм учраас анхнаас нь шилж аваагүй, үлдэгдлийн системээр явчихсан байхгүй юу, ихэнхдээ.  

Сэргэлэнгийн ажлыг зөвшөөрөхөд амархан байхгүй юу, зөвшөөрчихөөр Сэргэлэн шиг адилхан судалгаа хийнэ гэхээр сураагүй болохоор айгаад байгаа байхгүй юу. Тэгээд манай тэр багшийн энэ багшийн хэлсэн үг ШУ болохоос Сэргэлэнгийн энэ чинь ШУ биш ээ гээд зөрөөд байгаа. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр СИЭ барилгын инженерийн хэмжээнд ажил хийж байхад, манай түүхчдийг шугам зургийн багшийн хэмжээнд бэлдчихгүй юу. Шугам зургийн багш, барилгын инженер хоёр хоорондоо ярилцах уу. Энэ байшингийн тооцоог хийхэд шугам зургийн багш хийж чадах уу.  Яг иймэрхүү зөрүү байгаа юм. Онгоцны үйлчлүүлэгч олон жил нисчихсэн гээд хэзээ ч нисэгч болохгүй шүү дээ.

 40 жилийн өмнө дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрчихсөн л дөө. 200 сайн инженерийг авч ажиллуулах уу, 1 онц инженерийг авч ажиллуулах уу гэхээр, нэг онц инженерийг хүрээнийх нь хүнтэй нь ажиллуулахаар 200 -гийн нийлбэрээс илүү давсан үр дүн гаргана гэдгийг. Тэгэхээр дэлхийн компаниуд “Самсунг”, “Айпал” түүний төлөө л уралдаж байна шүү дээ. Тэгэхээр өнөөдөр манай түүх, хэлний салбарт олон судлаач хэрэггүй. Миний хийж байгаа судалгааг хэзээ ч ШУА хийж чадахгүй. Яагаад гэвэл, анхнаасаа л гологдлын системээр авчихсан байгаа шүү дээ. Би доромжилж байгаа биш шүү.

Ер нь Мэдлэг гэдэг далай шиг урсаж байгаа шүү дээ. Хүн болгон өөр өөрийн гэсэн шанагатай. Зарим нь том, зарим нь жижиг, зарим нь шүүрхий шанагатай. Шүүрхий шанагатай 26 жил хүн бичгийг сурлаа, ямар ч амжилтад хүрэхгүй байна гэдэг бол шүүрхий шанагатай байгаа байхгүй юу.Тэр хүнийг судалгаанд хийгээд хэрэггүй шүү дээ. Богино хугацаанд амжилт гаргадаг хүн рүү л дэлхий нийтээр явж байна шүү дээ. Өнөөдөр Сэргэлэн зураг зурчихлаа гэж бодоё л доо. Яасан гоё зураг вэ гээд. Үүнийг хэдий хугацаанд зурсан бэ гэж асуудаг гэнэ л дээ. 26 жил энэ зургийг зурсан бол хүмүүс нулимна шүү дээ. Харин хоёр хоногт зурсан бол энэ чинь талант байхгүй юу.

Бид ажиллаж байгаа хүндээ хандлагаа хүртэл өөрчлөх хэрэгтэй байхгүй юу.  Хэнд нь юу өгөх юм яахын гээд. Гол асуудал бол энэ түүх, хэл чинь, зан үйлийг сэргээх чинь хүн болгоны хийдэг ажил биш. Доктор цол авсан хүн болгоны хийдэг ажил биш байхгүй юу. Аливаа өөрчлөлтийг салбарт ер нь гадны хүн хийдэг гэдэг шүү дээ.

-Та нийтлэл дээрээ эрдэмтдээр жишээ аваад шууд шүүмжилчихдэг. Үүнээс чинь болоод тэд танаас зай бариад байна гэж та боддог уу?

-Байж болно. Тэр хүн хувь хүний хувьд надад сайнгүй байгаа шүү дээ. Хувь хүнд Сэргэлэн юу ч биш шүү дээ. Хамгийн гол нь нийтээрээ манай хэл, түүх ямар байдалд байгааг мэдэх ёстой, үүрэгтэй шүү дээ.  Үүнийг хэмжих хэрэгтэй, хэмжиж чадвал өөрчилж болно. Тэгэхээр хэмжих хэмжээнд нь бид аваачих ёстой. Би шүүмжилж яагаад болохгүй гэж. Тэр хүний хийгээгүй юмыг хэлээгүй шүү дээ. Жишээ нь, Ц.Баттулга “Сэргэлээн чи намайг сошиалаар их доромжилдог шүү” гэдэг юм. Тэгэхээр “доромжлох” гэдэг үгийн үндэс нь дор байхгүй юу. Тэгэхээр би Ц.Баттулгыг бол байгаа газар нь хэлж байгаа болохоос, байгаагаас нь дор болгож, чадаж байгаа юмыг нь чадаагүй гэж хэлээгүй шүү дээ. Онож хэлж байгаа л гэж ойлгож байгаа.

Бидний гол зорилго бол үндэсний ой санамжийг сэрээх. Нэг хүний нэр хүндээс бидний явж байгаа юм буруудаж болохгүй байхгүй юу. Үүнийг аль болох хурдан л хүмүүст ойлгуулах нь л чухал.

-Ц.Баттулга мөнгөн савны ёроолын үгийг буруу орчуулсан гэж та бичсэн байсан. Түүнийг нь хэлж байна уу?

-Аан ха мөн. Алтай ятга гэх зэрэг зөндөөн баримт бий л дээ. Би түүнээс биш хүнд зүй бус үг хэлдэггүй шүү дээ. Манай түүх, хэлнийхэн нэг юмнаас гарах ёстой нь юу вэ гэхээр, тэд их өмчилдөг юм байна. Хадны бичгийг Л.Болд мэднэ гэдэг, гэтэл Л.Болд нь яав, тийм ээ. Монгол бичгийг Ш.Чоймаа багш маань сайн мэднэ гэдэг.  Ингэж болохгүй. Өмчлөх юм гэртээ байж болно. Энэ бол судалгааны асуудал, хэн ч өмчлөхгүй ёсгүй.

-За хамгийн сүүлд Хэл шинжлэлийнхэн танд тулгадаг асуултаар энэ удаагийн ярилцлагаа жаргаая. Тэдний шаардаад байгаачлан гадны сэтгүүлд судалгаагаа хэвлүүлчихэж та болдоггүй юм уу?

-Уг нь бол, түүн шиг амархан юм байхгүй. Энэ талаар бид юу хийж байна гэхээр, орос хэл дээр хэлэлцүүлэг,нийтлэлүүдээ бичиж эхлэж байна. Сайт гаргана, орос хэл дээр ч бас. Орос хэл дээр бичсэн чинь буриад, халимагуудаас олон хүн бичиж байна аа. “Баярлалаа, бид нэлээд юм уншдаг ч ийм мэдээлэл авч чаддаггүй” гэж байна. Орос хэл бол хан хэл, англи хэл зэрэг бусад хэлээс илүү биднүүсийн хувьд бол хүртээлтэй хэл юм байна. Тува, Якут, алтайчууд, хакасууд, халимагууд, буриадууд эд нар чинь манай түүхийн дархлаа болох юм байна.

Монгол гурван жилийн өмнө намайг ингэж бичихэд “Юу яриад байгаа юм бэ, солиотой юм уу, эмнэлэгт хэвт” гэж байсан шүү дээ /инээв/.  Яг үүнтэй адил орос хэлтэн дунд дархлаагаа тавих ёстой. Ингэж системтэй ажиллах хэрэгтэй. Түүнээс бус мөнгийг нь өгөөд сэтгүүлд тавилаа гэж бодоё, тэгээд яахын, би сэтгүүлд тавьчихлаа гэх юмуу.

Сэтгүүлд гаргахын тухайд бас нэг ийм юм бий. Александр Вовин гэж Хүйс толгойн бичээс дээр ажиллаж байсан хүн бий. Бид хоёр нэг хэсэг мэйлээр харьцаад, хоёулаа хамтраад Хүйс толгойн бичээсээ гаргачихья гэж байсан юм. Гэхдээ би арай чанга хэлчихсэн юм аа. Юу гэсэн гэхээр, Вовинд “Чиний хувьд 2 том сул тал байна. Нэгд, чи өгүүлбэрээ буруу тасалж байна. Хоёрт, чиний толь чинь огт хэрэггүй байна аа” гэчихсэн. Тэрнээс хойш ахиж над руу бичихээ больчихсон.

-Чингис хаан хэдэн онд төрсөн бэ?

-Долоон жилийн зөрүүтэй байгаад байгаа шүү дээ. Би судлаагүй учир бодож чадахгүй. Гэхдээ би энэ талаар бодохгүй байна. Яагаад гэвэл тийм ч их зөрүүгүй. Ер нь судалгааны ач холбогдол багатай.

-Таны сонсож байсан хамгийн үнэ цэнэтэй зөвлөгөө юу вэ?

-Хамгийн дотны хүндээ, өөртөө хэлж болохгүй хамгийн муу үгийг хэлж болохгүй.

-Өглөө хэдэн цагт босдог вэ?

-Янз, янз. Өглөө эрт босвол босно. Босохгүй бол босохгүй. Эрт гэдэг нь дөрвөн цагт босно.

-Таны үзэх дуртай кино юу вэ?

-Оросын байлдаантай кинонд дуртай.

Таны хамгийн их хүндэлдэг хүн хэн бэ?

-Монголын морин спорт уяачдын холбооны тэргүүн У.Буяндэлгэр гуайг хүндэлдэг.

-Таны хамгийн их харамсдаг алдаа юу вэ?

-Харамсдаг зүйл байдаггүй. Харамсах гэдэг бол манай хүн хэлээр харахгүй байна аа л гэсэн үг шүү дээ.

-Таны мөрөөдөл юу вэ?

-Миний зорилго бол манай үндэстнийой санамж сэргэх, сургуулиудад зөв хэл, түүхээ заадаг. Тэр түүх нь хэн нэгэн хувь хүнээсюм уу, нэр хүндтэй хүнээс хамаарахгүй, хүмүүс нааш цааш явж байсан ч гэсэн  ултай дархлаатай, Үндэсний түүх, ой санамжтай, үндэсний зан заншлаа сэрээсэн ийм л улс, ард түмэнтэй байгаасай гэж хүсэж байна. Энэ бол миний зорилго. Чадах эсэхээ мэдэхгүй байна. Өөр сонголт байхгүй.

-Та шүтлэгтэй юу?

-Би ээжийнхээ хажууд бол багадаа тарниа уншаад, судраа бариад гэрээ тойрдог байсан. Уг нь Манай ээж улаан коммунист юм байгаа шүүдээ. Гэхдээ ямар ч шашин манай өвөг дээдсээс үнэтэй байж болохгүй. Яагаад гэвэл шашнаа сольж байснаас өвөг дээдсээ солихгүй. Ямар ч шашин манай газар нутгаас үнэтэй байж болохгүй. Ямар ч шашин манай өвөг дээдсээс ирсэн зан үйлээс үнэтэй байж болохгүй. Би ийм үзэл бодол баримталдаг.

Та өөрийгөө хэдэн настайгаар мэдэрдэг вэ, Өөрийнхөө насанд мэдэрдэг үү, илүү эрч хүчтэй залуугаар мэдэрдэг үү?

Одоо бол манай аав ээж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр би өөрийгөө аав ээжийнхээ хүүхдээр л бодно шүү дээ. Зарим хүмүүс намайг юм бичихээр хужаа гэдэг юм. Түүнчлэн зарим нь туркийн, зарим нь хасгийн талыг баримтлагч гэдэг. Тэгэхдээ намайг хужаа гэвэл би хужаа биш гэж хэлэхгүй шүү дээ. Яагаад гэвэл, намайг хамгийн сайн мэддэг аав ээж хоёр маань байна шүү дээ. Намайг хужаагаас өргөөд авчихсан ч юм уу би мэдэхгүй шүү дээ /инээв/. Ер нь бол би Өндөрсантын хүүхэд л дээ.

-Танд өнгөрсөн цагт эргэж очих завшаан олдлоо гэвэл та юуг өөрчилмөөр байна?

-Хувийнхаа бизнесийн талд нээх их харамсаад байдаггүй. Алдаа байсан л байлгүй яах вэ. Би тийм баян биш, бас ядуу хүн биш. Үндэстнийхээ ой санамжийг сэргэээхэд л бүх юмаа чиглүүлж байна. Үүнд жаахан ч гэсэн хувь нэмэр оруулбал болж байна. Ер нь иймэрхүү ажилд хариу нэхэхгүй байх л их зөв байдаг. Одоо тухайлбал, намайг түүхэнд үлдэх үү гэдэг бол, тийм бодолтой хүн юм гаргахгүй байх гэж боддог. Энэ бас амьдралын утга учир байхгүй юу.

-Бизнест юу хамгийн чухал вэ, залуучуудад хандаад хэлэхэд?

-Ер нь бизнест бол ноён нуруу хамгийн чухал шүү дээ. Ноён нуруугүй хүнд банк мөнгө өгөхгүй, ноён нуруугүй хүнийг найз нар дэмжихгүй.

-Ноён нуруутай гэж ямар хүнийг хэлэх вэ?

-Худлаа ярихгүй, хулгай хийхгүй, урт хугацаанд хийе гэвэл яг тэр л шүү дээ. Мэдээж жижиг сажиг зөрчил гаралгүй л яахав.

-Та эрдэмтэй хүн мөн үү. Эрдэмтэй хүн гэж ямар хүнийг гэж хэлэх вэ?

- Эрдэмтэй хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ гэдэгт надад маш сайхан хариулт байгаа. Миний хариулт биш л дээ. Диван Лугат толь дээр байна. Сэтгэл нь зөв, үйл нь зөв хүнийг эрдэмтэй хүн гэдэг юм байна. Тэрнээс мэдлэгтэй хүнийг хэлдэггүй юм байна. Тэгэхээр эрдэмтэй хүн гэдэг бол санаа нь зөв, үйл нь зөв гэхээр жишээлбэл, Буддын шашныг үндэслэгч Будда ч юм уу, Христосын шашныг үндэслэгч Христос ч юм уу, Лалын шашныг үндэслэгч Мухамед ч юм уу, эд нар л юм байна л даа. Эд нар чинь том утгаараа.  Бас түвшиндээ байгаа шүү дээ. Бодоод байсан чинь зөв сэтгэлтэй, зөв үйлтэй хүнийг мэдлэгтэй хүмүүс хүрээлчихдэг юм байна, тэгээд их том юм гардаг юм байна. Мянган жилийн өмнө тэгээд биччихсэн байдаг. Аристотель “Оюун санааг нь гэгээрүүлээд зүрхийг нь гэгээрүүлж чадахгүй бол энэ гэгээрэл биш” гэсэн байдаг. Дэд эрдэмтэн гэж байдаг энэ бол буруу.

-Та гар утас дээрээ ямар апп хэрэглэдэг вэ?

-Facebook